Prof. Dr. Muel Kaptein maakt ethiek praktisch bij de inzet van AI: Wat is goed, als niemand het zeker weet?
De kern van ethisch AI-gebruik ligt in het actief vormgeven van een moreel kompas binnen organisaties. Niet uit angst voor een doemscenario van AI als Terminator of de almachtige algoritmische God, maar omdat AI naast bedreigingen vooral veel kansen biedt. Zeker als AI ethisch verantwoord gebruikt wordt. Prof. Dr. Muel Kaptein, hoogleraar ethiek aan de Erasmus Universiteit en lid van de ethiekcommissie van Achmea, laat zien hoe je medewerkers op een praktische én inspirerende manier begeleidt bij het maken van moreel verantwoorde keuzes. Zijn acht gedragsdrivers bieden concrete handvatten voor HR en bestuurders die AI willen inzetten zonder de menselijke maat te verliezen.
Take-aways van Prof. Dr. Muel Kaptein:
8 gedragsdrivers die helpen om een ethisch werkklimaat te scheppen.
- Ontwikkel een helder kompas voor AI-gebruik. Geef medewerkers duidelijke richtlijnen over wat wel en niet mag.
- Stimuleer ethisch leiderschap. Leiders moeten zelf zichtbaar laten zien hoe je morele keuzes maakt ten aanzien van AI.
- Neem ethische reflectie op in opleidingsprogramma’s. Train medewerkers niet alleen op AI-vaardigheden, maar ook op moreel gebruik ervan.
- Formuleer een visie op ethische digitalisering. Laat AI bijdragen aan je maatschappelijke purpose in plaats van louter efficiëntie.
- Leg algoritmes zorgvuldig vast. Een goedgekeurd algoritmeregister biedt medewerkers houvast en bescherming.
- Richt een ethiekcommissie in. Maak dilemma’s bespreekbaar via een onafhankelijk adviesorgaan, zoals bij Achmea.
- Toets regelmatig of je algoritmes nog passen bij de waarden van je organisatie. Wees daarin creatief. Organiseer bijvoorbeeld challenge-sessies.
- Zorg voor een duidelijk sanctiebeleid. Voorkom misbruik van AI door grenzen en consequenties helder te maken.
De ethiek begint waar de regels ophouden
“De wet volgen is niet hetzelfde als ethisch handelen”, stelt Kaptein. “De ethiek begint daar waar de wet en de regels stoppen.” Daarmee opent hij zijn verhaal bij het Achmea inspiratie evenement Duurzaam Werkgeverschap & AI in het koetshuis van Nyenrode Business Universiteit. Hij benadrukt dat ethiek geen luxe of ‘zachte randvoorwaarde’ is, maar juist fundamenteel voor het verantwoord omgaan met technologie.
Compliance is noodzakelijk, maar volgens Kaptein niet voldoende. Hij pleit voor het ontwikkelen van moreel leiderschap binnen organisaties: mensen en leiders die het goede willen én kunnen doen. Daarvoor ontwikkelde hij zijn acht gedragsdrivers die helpen om een ethisch werkklimaat te scheppen.
Compliance is noodzakelijk, maar volgens Kaptein niet voldoende. Hij pleit voor het ontwikkelen van moreel leiderschap binnen organisaties: mensen en leiders die het goede willen én kunnen doen. Daarvoor ontwikkelde hij zijn acht gedragsdrivers die helpen om een ethisch werkklimaat te scheppen.
Van open deur tot moreel fundament
Helderheid over AI-gebruik, voorbeeldgedrag van leidinggevenden, voldoende middelen en ruimte om dilemma’s te bespreken. Het zijn volgens Kaptein geen revolutionaire inzichten, maar wel essentieel. “Dat zijn allemaal open deuren,” zegt hij. “Maar ze helpen wel. Een goede werkgever creëert helderheid, geeft middelen, en biedt ruimte voor reflectie.”
Een praktijkvoorbeeld komt van het UWV, dat een data-ethiekkompas ontwikkelde. Daarin zijn de kernwaarden van de organisatie vertaald naar richtlijnen voor AI- en datagebruik. “En het mooie is: ze hebben het ook extern ontsloten. Zeventien miljoen Nederlanders hebben daar inzicht in. Klanten kunnen medewerkers zo ook scherp houden.”
Een praktijkvoorbeeld komt van het UWV, dat een data-ethiekkompas ontwikkelde. Daarin zijn de kernwaarden van de organisatie vertaald naar richtlijnen voor AI- en datagebruik. “En het mooie is: ze hebben het ook extern ontsloten. Zeventien miljoen Nederlanders hebben daar inzicht in. Klanten kunnen medewerkers zo ook scherp houden.”
Ethisch leiderschap begint aan de top
Volgens Kaptein moeten bestuurders zelf het goede voorbeeld geven. “Wat echt impact maakt, is als een leidinggevende een AI-toepassing niet doorzet, juist om morele redenen, ook al is het commercieel aantrekkelijk.” Dat vraagt om visie, training én een cultuur waarin morele afwegingen onderdeel zijn van de besluitvorming. “Organisaties trainen nu veel mensen op wat AI kan. Maar trainen we ook op wat moreel verantwoord is?”
Van risico naar kans
Kaptein benadrukt dat AI juist een kans is, mits goed ingebed in waarden. “Niet AI tenzij, maar kijken: hoe kunnen we AI op een ethische manier inzetten om de samenleving beter te maken?” Zo wordt technologie geen bedreiging, maar juist een versterking van de maatschappelijke bijdrage die organisaties willen leveren.
Conclusie: ethiek is mensenwerk
Kapteins keynote eindigt waar het begint: met de oproep tot denken. Wat vinden wij goed? Wat willen we dat AI weerspiegelt van onze organisatie? En welke condities zijn nodig om dat moreel besef niet te verliezen in de vaart van de technologie? Het is een ethische reflectie, niet als rem op innovatie, maar als richtsnoer voor een toekomst waarin menselijkheid niet verloren hoeft te gaan maar zelfs door AI wordt vergroot.